به گزارش روابط عمومی صندوق توسعه ملی، در جریان سومین همایش صندوق توسعه ملی که در روز 24 اردیبهشت 1402 در محل مرکز همایش های صدا و سیما برگزار شد؛ از مقالات برتر ارسال شده به دبیر خانه این همایش، توسط مهدی غضنفری رئیس هیات عامل و سایر اعضای هیات عامل صندوق توسعه ملی تقدیر و تشکر به عمل آمد.

متن کامل این مقاله درزیر آمده است:

تاثیر فرهنگ سازی رسانه ای در حفظ منابع ملی در صندوق توسعه ملی

سید علیرضا شجاعی، رییس دانشگاه صنایع و معادن ایران

هادی زادسر ، مدیر فناوری و تجاری سازی دانشگاه صنایع و معادن ایران

چکیده:

صندوق توسعه ملی به عنوان مدیریت کننده و ناظر بر استفاده بهینه از منابع و ثروت ملی کشور در مسیر توسعه، به نحوی که سهم آیندگان نیز در آن به بهترین شکل لحاظ شود، صاحب جایگاهی خطیر و بی مانند است. با بررسی اولیه صندوق و تدوین راهکارهایی در جهت رفع مشکلات و نقص‌هایی در حوزه‌های تدوین استراتژی منابع و حکمرانی موجب حفظ بیشتر ثروت های کشور برای نسل‌های فعلی و آتی خواهد شد. در این پژوهش با مطالعه تطبیقی صندوق‌های ثروت ملی کشورهای مختلف و در نظر گرفتن الزامات و اهداف صندوق توسعه ملی ایران، راه‌کارهای پیشنهادی جهت اصلاح الگوی تخصیص منابع و حکمرانی ارائه شده است که تاکید دارد بر نقش رسانه ها در شکل دهی حکمرانی پیشرفته و  توانایی ها و عملکردهای رسانه ها در حفظ منابع ملی و در گام بعدی امکان مندی و ارتباط دو مفهوم رسانه و حکمرانی را مورد تبیین قرار می دهد. این پژوهش به عنوان چهارچوب نظری از  تدوین الگوهای حکمرانی نوین در صندوق توسعه ملی و تطبیق این الگو با توانایی ها و امکانات رسانه ها است. شیوه ی تجزیه و تحلیل در این تحقیق بر مبنای توصیفی-تحلیلی و استفاده از الگوی کتابخانه ای جمع آوری اطلاعات بر پایه ی 4 مقوله اصلی (حکمرانی، منابع نسل آینده، سرمایه گذاری و رسانه ها ) انجام‌گرفته شد.

واژه‌های کلیدی:  حکمرانی، رسانه، صندوق توسعه ملی ایران، فرهنگسازی، منابع ملی.

 1-  مقدمه

امروزه اغلب کشورهای صادرکننده منابع معدنی از دو نوع عمده از دارایی‌های ملی برخوردار هستند: منابع زیر زمینی مانند نفت و گاز و عناصر استخراجی زیرزمینی و منابعی که بر روی زمین قراردارند مانند صندوق‌های ثروت ملی [1]. صندوق توسعه ملی ایران نیز همگام با گسترش روزافزون صندوق‌های ثروت ملی در دنیا طبق ماده ۸۴ قانون برنامه پنجم توسعه با هدف تبدیل بخشی از عواید ناشی از فروش نفت،گاز، میعانات گازی و فرآورده های نفتی به ثروت‌های ماندگار، مولد و سرمایه‌های زاینده اقتصادی و حفظ سهم نسل‌های آینده، تأسیس شد. منابع موجود در صندوق توسعه ملی به‌عنوان امانت نسل‌های آینده می‌بایست به بهترین نحو و با در نظر گرفتن ریسک سرمایه‌گذاری‌ها جهت بهره‌برداری بهتر از ثروت‌های زیرزمینی، مورداستفاده قرار بگیرد. ابهام اساسی در فعالیت صندوق توسعه ملی، عدم اطمینان در مورد سرنوشت آن است. شاخص‌های کلان کشور نشان می‌دهند در عمل تغییری در الگوی رفتاری دولت، ساختار بودجه و روند فزاینده وابستگی به درآمدها ایجاد نشده است. در چنین شرایطی طبیعی است صندوق نتواند گردآورنده و حافظ پس‌اندازهای ارزی کشور برای نسل‌های فعلی و آتی باشد(2)

حکمرانی و تخصیص منابع دو حوزه مهم در زمینه اداره صندوق‌های ثروت ملی است. واضح است نحوه حکمرانی صندوق‌ها مشخص و عملیات آنها به‌صورت شفاف و با استراتژی مبنی بر توجه به نسل آینده تعیین شود. همچنین گزارش دهی عملکرد باید به ‌صورت دقیق، مستمر و مستقل انجام شود (3)

در کنار نگرانی‌ها و مسائل حاکم بر صندوق‌های ثروت ملی ضروری است توجه ویژه ای به این نهاد شود تا بتوان به بهبود سرمایه‌گذاری‌ها با هدف ثبات و عقیم‌سازی منابع مازاد، توسعه اقتصادی کشور، خروج از اقتصاد تک‌محصولی، تعدیل فشارهای ناشی از نوسان قیمت نفت بر اقتصاد ملی و تعدیل کسری‌های بودجه سالیانه، ایجاد پس‌انداز برای نسل‌های آینده و بهبود شفافیت و استحکام حکمرانی صندوق اشاره نمود. از سوی دیگر قوانین ملی به‌طور مستقیم و غیرمستقیم از فعالیت صندوق توسعه ملی حمایت کرد؛ سند چشم‌انداز بیست‌ساله، سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی و برنامه ششم توسعه ازجمله قوانین کلان هستند که نقش و اهمیت صندوق در اهداف توسعه‌ای کشور، ایجاد ابزار بین نسلی و انجام سرمایه‌گذاری مولد را نشان می‌دهند. مفهوم یک حکمرانی ایده آل به عنوان یک هدف، آرمان و راهبرد برای کشورهای در حال توسعه و حتی توسعه یافته, از سوی سازمان ملل متحد اعلام گردیده است. امروزه محیط بین الملل و کشورهای جهان به گونه ای درهم تنیده وابسته به مفهوم شبکه های اجتماعی و رسانه های مدرن گردیده است. این مفهوم تاثیرات به سزایی را بر محیط های اجتماعی و سیاسی کشورها گذاشته و مورد نظر بسیاری از سازمان های بین المللی نیز قرار گرفته است. حکومتداری خوب ویژگی هایی را دارد که موجب کرامت انسانی و بهبود فضاهای زیستی سیاسی در کشورهای متبوع می گردد. از این رو مفهوم حکمرانی خوب و راهبردهای آن به عنوان هدف اصلی کشورهای در حال توسعه برای رسیدن به مفهوم توسعه یافتگی محسوب می گردد. به صورت کلی برای برپايی و ايجاد حکمرانی خوب در جوامع راهی جز توجه به رسانههاو افکار عمومی در جوامع موجود نیست و از اين رو بايست برنامه های دقیقی برای استفاده از اين رسانه ها در ساخت افکار عمومی و توسعه در کشورها در دستور کار قرار گیرد.

هدف اصلی این پژوهش ارائه پیشنهادهای و راه‌کارهای مطلوب از طریق مطالعه تطبیقی با تأکید بر مباحث حکمرانی و تدوین استراتژی و ارایه الگو نوین حکمرانی می باشد . انتظار می‌رود در اثر استقرار مدل و رهنمودهای کسب‌شده در این پژوهش، اهداف توسعه و ثبات اقتصادی کشور، حفظ ثروت ملی برای آیندگان و مدیریت ثروت بین نسلی، حضور کارآمد در زمینه سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی و افزایش اعتماد عمومی حاصل شود.

 در راستای یافتن الگوی مناسب، ابعاد، مؤلفه‌ها و شاخص‌های حکمرانی استخراج شده است. صندوق‌های ثروت آلاسکا، قطر و کویت به‌عنوان نمونه برای این پژوهش انتخاب شده‌اند. پس از شناخت اولیه، صندوق‌های ثروت ملی در چهار مقوله الف) چهارچوب قانونی و ساختار حاکمیت شرکتی، ب) قوانین مالی مرتبط با منابع و مصارف ، ج) ساختار سرمایه‌گذاری، د) نظارت مستقل، شفافیت و پاسخگویی مورد بررسی قرار گرفت. در ادامه راه‌کارهای اولیه مرتبط، با استفاده از مطالعه تطبیقی در صندوق‌های نمونه استخراج و پس از مصاحبه با کارشناسان دانشگاهی (خبرگان)، راه‌کارهای نهایی جهت اصلاح صندوق توسعه ملی ایران با در نظر گرفتن تمامی جوانب تعیین شده است. درنهایت پیشنهادهای نهایی از طریق جمع‌آوری نظرات کارشناسان، مدیران و متخصصین به‌وسیله پرسشنامه طراحی‌شده، مورد ارزیابی قرار گرفت تا علاوه بر تأیید خروجی‌های مطالعه تطبیقی (زیر مقوله‌های استخراجی)، اهمیت هر یک از مقوله‌ها تعیین شود.

پیشینه پژوهش

تاریخچه صندوق‌های ثروت ملی از سال 1953 با راه‌اندازی صندوق سرمایه‌گذاری کویت آغاز شد. بعد از آن سایر صندوق‌های ثروت ملی، به‌عنوان یک نهادی مالی جدید در اقتصاد بین‌الملل، در کشورهای مختلف گسترش پیدا کردند. به‌طور کل تصمیم مربوط به راه‌اندازی صندوق‌ها بر مبنای چهار انگیزه اصلی جایگزینی ثروت، بهبود مازاد منابع، ضربه‌گیر سیکل‌ها اقتصادی و خود بیمگی صورت گرفته است  (4).

برای صندوق‌های ثروت ملی تعاریف مختلفی وجود دارد که دارای مشترکات زیادی هستند. شاید یکی از مناسب‌ترین آنها، از سوی صندوق بین‌المللی پول و در اصول سانتیاگو ارائه شده است. طبق تعریف، صندوق‌های ثروت ملی، نهادهای سرمایه‌گذاری با اهداف مشخص در اقتصاد کلان تأسیس و در تملک دولت‌ها قرار دارند. آن‌ها معمولاً بر اساس مازاد تراز تجاری، درآمدهای حاصل از خصوصی‌سازی، مازاد بودجه دولت و درآمدهای ارزی حاصل از صادرات منابع طبیعی تأسیس می‌شوند (5). بخش قابل توجه‌ای از آنها از محل فروش منابع طبیعی، مخصوصاً نفت و گاز، تأمین مالی می‌شوند. معمولاً از اهداف مستقیم و غیرمستقیم صندوق‌های ثروت ملی به‌عنوان یکی از معیارهای مهم جهت دسته‌بندی و تعریف آنها استفاده می‌شود(6) صندوق‌های ثروت ملی بر اساس اهداف شامل 5 دسته تثبیت‌کننده، تأمین جبران، پس‌انداز، پیش‌گیراننده و استراتژیک می‌باشند (باسان،2011). همچنین بر اساس تقسیم‌بندی انجام‌شده از سوی صندوق بین‌المللی پول آنها مطابق با طبیعتشان به پنج دسته کلی تقسیم شده‌اند که شامل (1) صندوق‌های تثبیت، (2) پس‌انداز، (3) ذخایر، (4) توسعه و (5) مدیریت دارایی دولت هستند (7)

امروزه حکمرانی خوب به حکمرانی اشاره دارد که از حالت سلسله مراتبی خارج شده و نقش ديگر عوامل اجتماعی مانند رسانه ها نیز در شکل گیری آن بسیار مؤثر و با اهمیت معرفی شود لذا ایجاد ساختار مناسب، ارائه سطح مناسبی از شفافیت، تعیین بازه زمانی برای رسیدن به اهداف، تعهدات حاکمیتی و ارائه رهنمودهای اخلاقی جهت بهبود وضعیت صندوق‌های ثروت ملی پیشنهاد می شود (8).

تجربیات نشان می دهد که بالا رفتن میزان بهره وری دولتها و از سويی ديگر توسعهی اقتصادی آنان تابعی از پاسخگويی حاکمیت و حکمرانی خوب در آنان است. در حکمرانی خوب، دولت در قبال شهروندان پاسخگو است و ارتباط دولت و شهروندان امری قابل مشاهده است که اين امر بهره وری و توسعهی اقتصادی را در جوامع بهبود میبخشد. حکومتداری خوب مفاهیمی را در خود در بر میگیرد که مسائلی مانند مشارکت بیشتر جامعهی مدنی در تصمیم گیریها، ايجاد حاکمیت قانون، مبارزه با فساد حکومتی، شفافیت، پاسخگويی، کاهش فقر، حقوق بشر و ... از اين موارد میباشند. در اين بین تاکید بر مطبوعات و آزادیهای مدنی نیز شاخصی بوده که در نظريات حکمرانی خوب مورد توجه قرار گرفته است. مجموعهی اصول شکل دهنده به حکمرانی خوب در جوامع عبارتند از دولت پاسخگو، دولت کنترل شونده، دولت شفاف، دولت مشارکت عمومی و دولت با اقتصاد و بهره وری بالا و ... که تمامی اين موارد با حوزههای رسانه نیز در ارتباط است و از اين رو شناسايی نقش رسانه در تولید اين موارد بسیار با اهمیت است(9).

باگات و همکارانش، شفافیت حکمرانی و وظایفش، عمومی بودن داده ها و نظرها، تهیه و ارائه بودجه و اطمینان از یکدستی سیستم را از معیارهای مهم حقیقت صندوق‌ها می‌دانند(10).  برنستین و همکارانش با بررسی اصول و استانداردهای عمومی پذیرفته‌شده (اصول سانتیاگو) بیان کردند هرچند الزامات شفاف‌سازی باعث شده که صندوق‌ها اطلاعات بیشتری در اختیار مردم قرار دهند حکمرانی موفق تری خواهند داشت(11)

 امروزه در عرصه های جهانی و در فضاهای ارتباطی و اطلاعاتی جديد، امکان کنترل اطلاعات از عهده و توانايیهای دولت خارج گرديده و گروه های مختلف در جوامع توانايی های بالايی را برای شکل دهی به اطلاعات در حوزه ی افکار عمومی داخلی و بین المللی دارا هستند لذا میزان موفقیت کشورها در شکل دهی اطلاعات بسیار مهم شده و اين امر اطلاعات را به گونه ای روز افزون مهم جلوه داده است. در شرايط کنونی رسانه های جمعی مدرن می توانند کنترل هايی را بر افراد جامعه در جهت رسانیدن آنان به انتخابهاي شان داشته باشند و مسئله ی توده ها و دستیابی به آنان به عنوان شاخصی اساسی در رسانه ها معرفی گرديده و اين رسانه ها در ساخت افکار عمومی نقش بی بديلی را پیدا نموده اند. امروزه رسانه ها در کشورهای توسعه نیافته راه رسیدن به افکار عمومی و شکل دهی به آن تلقی میگردند و در حوزه توسعه ای بايست کشورها از توانايی رسانه ها استفاده ببرند و به نظر می رسد که مفهوم توسعه، بدون توجه به رسانه های جمعی قابل دستیابی نیست. مسئله ی استفاده از رسانه ها در مباحث مرتبط با توسعه به میزانی اهمیت دارد که اين رسانه ها امکانات جديدی را برای توسعه در کشورها ايجاد نموده اند[(11).

روش پژوهش

در این پژوهش سعی شده است الزامات و مؤلفه‌ها و متغیرهای حکمرانی و تخصیص منابع شناسایی و بر اساس الزامات و همچنین محدودیت‌های صندوق توسعه ملی ایران، راه‌کارهای مناسب جهت اصلاح ارائه شود. شناسایی و مقایسه صندوق توسعه ملی ایران با صندوق‌های ثروت مشابه در زمینه‌های مختلف از جمله نقش رسانه و حکمرانی از دیگر اهداف پژوهش است. لذا سؤال اصلی پژوهش حاضر دستیابی به الگوی مناسب تخصیص منابع و حکمرانی در صندوق توسعه ملی ایران است که در این راستا ابعاد و مؤلفه‌های مرتبط از طریق مطالعه پیشینه مرتبط و صندوق‌های ثروت ملی شناسایی شد.

پژوهش ازلحاظ جهت‌گیری بنیادی است که در آن جستجو و کشف حقایق و واقعیت‌های صندوق توسعه ملی ایران و همچنین صندوق‌های ثروت ملی در سایر کشورها مدنظر است. در این پژوهش با بررسی الگوهای مختلف در صندوق‌های ثروت ملی راه‌کارهایی جدید ارائه شده است. پژوهش حاضر شامل تاثیر رسانه ها بر تدوین استراتژی حکمرانی خوب می باشد.

ابتدا با مرور ادبیات مطالعات مشابه و وضعیت صندوق‌های ثروت ملی ابعاد و ویژگی‌های مرتبط با تخصیص منابع و حاکمیت شرکتی استخراج شده است. در مرحله بعد با استفاده از بررسی تطبیقی مؤلفه‌های موردنظر در صندوق‌های ثروت مشابه، راه‌کارهای اولیه بیان گردید. راه‌کارهای مطلوب پیشنهادی در صندوق توسعه ملی ایران با تأکید بر شناخت شباهت‌ها و تفاوت‌های صندوق‌های ثروت ملی و اطمینان از ارتباط بین متغیرهای مورد بررسی با عملکرد اقتصادی صندوق‌های موفق تعیین شده است. راه‌کارهای استخراج شده در بخش مطالعه تطبیقی از طریق مصاحبه با خبرگان اصلاح و مورد بازنگری قرار گرفت.

با توجه به اهداف پژوهش حاضر، انتخاب نمونه به‌صورت هدفمند بوده است. با در نظر گرفتن تشابه نسبی در اهداف اصلی صندوق، نوع و میزان منابع تأمین مالی و همچنین توجه به رتبه شفافیت و گزارش‌دهی؛ صندوق‌های آذربایجان، قطر و کویت به‌عنوان نمونه انتخاب شده‌اند. در بخش دوم پژوهش، نتایج و پیشنهادها از طریق داده‌های جمع‌آوری شده مورد بررسی و تأیید قرار گرفت. در این بخش جامعه آماری هدف، مدیران و کارشناسان حوزه‌های پولی، بانکی، اقتصادی، مالی و صنعت کشور است. روش نمونه‌گیری از نوع تصادفی ساده در دسترس هست که برای سهولت داده‌ها از طریق پرسشنامه الکترونیکی جمع‌آوری شده است. حجم نمونه با توجه به جامعه بزرگ با استفاده از فرمول کوکران در جامعه نامحدود و مقدار خطای 0.05 و نسبت برخورداری 0.5 معادل 384 نفر تعیین شد. پایایی پرسشنامه بر اساس آزمون آلفای کرونباخ مقدار 936/0 محاسبه گردید. که با توجه به حداقل ضریب موردقبول، پایایی ابزار اندازه‌گیری مورد تأیید است. پرسشنامه به تفکیک هریک از مقوله‌های اصلی هم پایایی دارد (آلفای کرونباخ مقوله چهارچوب قانونی و ساختار حاکمیت شرکتی 0.774، قوانین مالی مرتبط با منابع و مصارف 0.743، ساختار سرمایه‌گذاری 0.884 و نظارت مستقل، شفافیت و پاسخگویی معادل 0.828 است). درنهایت، آزمون فریدمن برای رتبه‌بندی پیشنهادهای ارائه شده جهت اصلاح فرهنگسازی و حفظ منابع ملی در صندوق توسعه ملی ایران در سطح مقوله‌ها و زیر مقوله‌ها به کار گرفته‌ شده است.

 بررسی ابعاد و مؤلفه‌های مورد بررسی

با بررسی صندوق‌های ثروت ملی، ابعاد و مؤلفه‌های مهم در این نهادهای مالی جهت بررسی تطبیقی مشخص شد. مقوله های اصلی پوشش‌دهنده تمامی مسائل و ابعاد آنها، عبارت‌اند از: ساختار حکمرانی، نظارت و فرهنگسازی ، شفافیت. در این بخش ضمن تأکید بر اهمیت هر یک ابعاد اصلی فوق، زیرشاخه‌های هر یک از موارد فوق، مطابق پژوهش‌های پیشین تعیین شده است شکل 1 ارتباط این دومولفه را به صورت شماتیک نشان می دهد که برای رسیدن به یک حکمرانی ایده آل مستلزم حفظ منابع، تدوین استراتژی و آینده نگری می باشد که این مهم با فرهنگسازی از قبیل نظارت، شفافیت و اطلاع رسانی جهت مشارکت مردم صورت می گیرد.

شکل 1 الگوی ارتباط مولفه های فرهنگسازی و حکمرانی

ساختار حکمرانی در صندوق ها

ساختار و چهارچوب مناسب موجب فعالیت صندوق در راستای اهداف خود است و زیرساخت‌های لازم جهت دستیابی به اهداف را نیز فراهم می‌کند. ساختار مناسب باعث می‌شود تا صندوق و اداره‌کنندگان، اهداف و راهبردهای استراتژیک تعیین شده از سوی تصمیم‌گیرندگان و مسئولان سیاسی را با تصمیمات عملیاتی روزانه همچون فعالیت‌های سرمایه‌گذاری هماهنگ کنند. ضعف و نبود تعریف مشخص از مسئولیت‌ها و نقش ارکان در صندوق همچون هیئت‌امنا، هیئت اجرایی، مدیران اجرایی و کمیته مشاوران باعث اتلاف منابع و موجب عدم کارایی در سرمایه‌گذاری‌های خواهد شد. ساختار قانونی و حاکمیت شرکتی، انحراف مدیران داخلی و خارج سازمانی را به حداقل می‌رساند. در این زمینه، مطالعات مختلفی انجام شده که در آن متغیرها و مؤلفه‌های مختلف مورد بررسی قرار گرفته است. در جدول 1 متغیرهای مرتبط با این حوزه تعیین شده است.

جدول 1- چهارچوب قانونی و ساختار حاکمیت شرکتی صندوق‌های ثروت ملی

استراتژی حکمرانی خوب

 نظارت، شفافیت در اطلاع رسانی رسانه ها و فرهنگ سازی در صندوق ثروت ملی

نظارت، پاسخگویی و فرهنگ سازی کافی می‌تواند شرایط لازم برای بررسی و جلوگیری از تمرکز بیش‌ازحد قدرت در هر یک از ارکان صندوق فراهم شود. نظارت مستقل حرفه‌ای، سبب می‌شود که نگرانی‌ها در زمینه عملکرد کاهش یابد. لازم است شکاف وضعیت صندوق با استاندارهای مقبول حکمرانی خوب شناخته تا به این روش اصلاحات از سوی مالک صورت گیرد. نظارت مستقل توجه عموم مردم و نهادهای نظارتی بین‌المللی به سوء مدیریت و ایجاد فشار جهت اصلاحات را افزایش می‌دهد.

اصل پاسخگويی به معنای واقعی بر مسئولیت استفاده از منابع و دارايی های صندوق توسط دولتمردان و از سويی ديگر نظارت افکار عمومی بر اين اهداف اشاره دارد که اين مورد نیز به شدت توسط رسانه های جمعی و ارتباطی ترويج می گردد و کارآيی پیدا می نمايد. پاسخگویی در صندوق ثروت ملی سبب افزایش پایداری، مدیریت کاراتر، جلوگیری از بحران‌های مالی و بودجه‌ای و افزایش اعتماد خواهد شد. افزایش کیفیت اطلاعات و داده‌ها، موجب بهبود کارایی فعالیت‌ها می‌شود. این موضوع از طریق بررسی و نظارت بهتر ارکان مختلف و مردم بر فعالیت‌ها، حاصل خواهد شد. سیاست‌گذاران می‌توانند در صورت دسترسی به اطلاعات مناسب و کافی، واکنش سریع‌تری نسبت به تغییرات اقتصادی و سوء مدیریت داشته باشند. جامعه مطلع و ارگان‌های نظارتی تعریف‌شده با مسئولیت و توان کافی با استفاده از رسانه ها می‌توانند سهم بسزایی در دستیابی به اهداف غائی داشته باشند. موضوعات این حوزه که محققین در سال‌های اخیر در مطالعات خود به آنها پرداخته‌اند، به شرح جدول 2 است.

جدول 2- نظارت، شفافیت در اطلاع رسانی رسانه ها و فرهنگ سازی در صندوق‌های ثروت ملی

2- یافته‌های پژوهش

2-1- مطالعه تطبیقی

اختلافات و تشابهات بین صندوق‌ها از طریق مقایسه مورد بررسی قرار گرفت و بر این اساس با تطبیق صندوق‌ها ، به بررسی وضعیت آنها پرداخته شد. در مرحله بعد با تحلیل شباهت‌ها و تفاوت‌ها، به جمع‌بندی در زمینه ارائه راهکارهای اولیه رسیده شد. در این پژوهش سعی شد با استفاده از راهبردهای شناخت شباهت‌ها و تفاوت‌ها ، اطمینان از وجود رابطه بین متغیرهای مورد بررسی با عملکرد اقتصادی صندوق‌های موفق و صورت‌بندی نمودن تبیین‌های عام بر اساس شباهت‌های شناسایی‌شده، به ارائه الگو و راه‌کارهای مطلوب برای صندوق توسعه ملی ایران پرداخته شود. 

2-1-1- مطالعه تطبیقی و ساختار حکمرانی

در قوانین مستحکم و با پشتوانه اجرایی در زمینه جایگاه و موجودیت صندوق علاوه بر نوع ساختار صندوق (نهاد مستقل یا غیرمستقل) باید به فعالیت‌های عملیاتی آنها نیز اشاره شود. در برخی از صندوق‌ها همچون کویت، جایگاه این نهادها در بالاترین قانون ملی، یعنی قانونی اساسی ایالت یا کشور تصویب‌شده است و این بدان معناست که تغییر در مفاد آن، تنها از طریق اطلاع رسانی شفاف و رجوع به آرای عمومی امکان‌پذیر است. تعدادی از صندوق ها با توجه به وضعیت کلان اقتصادی دارای اهداف چندگانه هستند. دولت از سوی مردم وظیفه اداره صندوق‌ها را عهده‌دار است که می‌تواند این وظیفه را به‌طور مستقیم خود انجام دهد یا به وزارت اقتصاد دارایی یا هر نهاد مشابه دیگری تفویض نماید.

یکی از موضوعات مهم در صندوق‌های ثروت ملی حفاظت از سرمایه ها برای نسل آینده با توجه به دخالت نسل امروز است. در صندوق‌ کشور کویت مردم نقش مؤثری در اداره و حکمرانی آنها دارند. البته در صندوق‌های آذربایجان و قطر به استقلال این رکن سیاست‌گذاری تأکید شده است ولی به‌طور حتم نظام حاکمیتی و ساختار فعلی آنها نشان می‌دهد که به‌شدت تحت تأثیر حاکمیت هستند. به‌عنوان مثال در صندوق کویت 5 نفر از 9 نفر در هیئت‌مدیره از بخش غیردولتی انتخاب می‌شوند. یکی دیگر از موضوعاتی مهم در صندوق‌های موفق، وجود گروه مشاوره قوی و تخصصی در کنار هیئت‌امنا و رکن سیاست‌گذار است. این گروه‌های مشاوره که در حال حاضر در صندوق‌ آذربایجان وجود دارند. در تمامی این صندوق ها اصل مسئولیت مردم و دولت ها نیز به عنوان سنگ بنای حکمرانی خوب در جوامع صندوق معرفی قرار میگیرد. در اين حوزه تمامی بازيگران در حوزه های مختلف فردی و حکومتی و گروه هايی که در حوزه های عمومی مانند کسب و کارها، سازمانهای داوطلبانه، جوامع مدنی و ... فعالیت دارند، بايست به مسئولیت های خود آگاه بوده و آن را بپذيرند و خود را در قبال جامعه مسئول بدانند مبحث حکمرانی، ارتباط مستقیمی با افکار عمومی و رسانه های ارتباط جمعی دارد. از اين رو بازيگران در جوامع بايست در حوزه های سیاسی و حاکمیتی نسبت به اعمالشان پاسخگو باشند و مقامات اعم از منتخب و غیر منتخب بايست برای مسئولیت اقدامات سیاسی خود را بپذيرند. از سويی ديگر ارگانها نیز برای اقدامات و تأمینهای مالی و سرمايه گذاری ها و مأموريتهای خود مسئولیت دارند که اين مسئولیت آنان مورد رصد دقیق افکار عمومی قرار می گیرد که در اين بین نقش رسانه های جمعی بسیار مورد توجه است.

2-1-2-  مطالعه تطبیقی قوانین مرتبط با منابع و مصارف جهت آیندگان

قوانین مشخص در زمینه حفظ منابع  و به عبارتی اطمینان از ورود منابع مستمر و عدم امکان برداشت‌های بی‌مورد می‌تواند موجب برنامه‌ریزی صحیح صندوق‌ها شود. در برخی صندوق‌ها مثل قطر قوانین و فرآیند سخت‌گیرانه‌ای برای برداشت تصویب شده است و حتی موارد اضطراری برداشت منابع تعیین شده است و به این صورت امکان دست‌اندازی به منابع به حداقل رسیده است.

در تعدادی از صندوق‌ها ابتدا تمام منابع درآمدی به صندوق واریز و سپس منابع مرتبط با بودجه دولت تعیین و پرداخت می‌شود. در برخی کشورها محل منابع واریزی گسترده‌تر از فروش صرف نفت و گاز صادراتی است و درآمدهای مالیاتی مرتبط به شرکت‌های فعال در حوزه نفت و گاز و سودهای تقسیمی شرکت‌های ملی نفت و گاز را نیز شامل می‌شود. منابع موجود در صندوق‌های قطر و کویت به‌عنوان ذخایر ارزی کشور شمرده نمی‌شود و تبدیل آن به پول ملی کاملاً منع شده است.

بنا بر این قوانین دقیق و مشخص حکمرانی صلی مهم است که در حکمرانی خوب صندوق ها مورد توجه قرار گرفته است. اين امر توسط پیشنهاد های افکار عمومی با دور اندیشی برای آیندگان خود و پاسخگويی صندوق نسبت به اين پیشنهاد ها صورت می گیرد و نقش رسانه های جمعی درانتقال اين پیشنهادها با اهمیت است. اين اصل عزت نفس گروهی را تضمین نموده و حقوق انسانی و آزادیها را در يک جامعه عاری از تبعیض حفظ مینمايد.

2-1-3-  مطالعه تطبیقی نظارت، شفافیت اطلاع رسانی رسانه ها و پاسخگویی

هرم پاسخگویی و وظیفه و مسئولیت هر یک از ارکان در بیشتر صندوق‌ها تعریف‌شده است. در بیشتر صندوق‌های ثروت مورد مطالعه ساختاری دولایه نظارتی تعریف شده است. فرآیند پاسخگویی به‌طور کامل تصویب شده است؛ مدل حاکمیت شرکتی و پاسخگویی ارکان صندوق با جزئیات دقیق، در قوانینی همچون احکام مدیریت و قوانین حاکمیت شرکتی صندوق‌ها بیان شده است. در برخی از صندوق‌ها مثل آذربایجان حیطه پاسخگویی بسیار گسترده است. در این صندوق‌ها، مدیران حداقل سالی یک‌بار به مردم گزارش ارائه می‌دهندو از طریق رسانه های مختلف شفاف سازی صحیح صورت می گیرد. از سوی دیگر پاسخگویی در صندوق قطر، فقط محدود به دولت (مالک) است. صندوق کویت به مجلس به‌عنوان نمایندگان مردم نیز پاسخگو است ولی وظیفه‌ای مبنی بر پاسخگویی در مقابل مردم ندارد. برای بهبود نظارت لازم است نهاد ناظر ترکیبی از جناح‌های مختلف سیاسی و مردمی باشد تا بررسی عملکرد به دور از هر نوع سوگیری انجام شود و از طریق رسانه ها حمایت شود. در قوانین صندوق‌های ثروت مورد مطالعه، الزامات لازم برای گزارش‌دهی به ارکان و نهادها مشخص شده است. گزارش‌های عمومی منتشر شده توسط رسانه ها باید شامل اطلاعات درست و کامل و دارای حداکثر شفافیت باشد.

قاعده شفافیت که به نحو مستقیمی ارتباط با افکار عمومی و رسانه های ارتباطی دارد يکی ديگر از شاخصهايی است که به عنوان پايه و بنیان مفهوم حکمرانی خوب به شمار می رود. شفافیت به روندهای مشخص و معین و واضح تصمیم گیری ها در جوامع مرتبط است. روند تصمیم گیری و تصمیم سازی در جوامع بر مبنای شفافیت است و در اين بین نقش رسانه ها و افکار عمومی بر مديريت و کنترل اين نگرشها حائز اهمیت است. زمانی که اطلاعات در جامعه به صورت کامل و دقیق از طريق رسانه ها انتشار يابند، در اين بین توانايی رسانه ها برای شکل دهی به محیطهای شفاف در جامعه نیز مؤثر است. در اين فضا افراد جامعه میتوانند از فعالیتهای گروههای ديگر و همچنین حکومت در قبال خود و ديگران آگاهی کامل داشته باشند. اصل شفافیت ارتباط بسیاری به تبادل اطلاعات و ارتباطات در محیط جوامع دارد. در اين رويکرد صندوق ها اطلاعاتشان را به گونه ای گسترده در دسترس تمامی افراد قرار داده و آنان را از تاثیرات تصمیماتشان آگاه می سازند.

پس از استخراج پیشنهادها در مطالعه تطبیقی و در نظر گرفتن وضعیت کشور و صندوق توسعه ملی، راه‌کارها از طریق مصاحبه، با خبرگان و کارشناسان در میان گذاشته شد و پس از دریافت نظرات آنها اصلاحات لازم در مورد الگو و راه‌کارها صورت پذیرفت. در جدول زیر، راه‌کارهای حاصل از نتایج مطالعه تطبیقی، راه‌کارهای دریافتی از نظر خبرگان و پیشنهادهای نهایی و اصلاح‌شده ارائه شده است. علاوه بر این موارد در این جدول، کشورهای رعایت کننده راه‌کارهای پیشنهادی نیز تعیین شده است.

 جدول 3- راه‌کارهای پیشنهادی حاصل از مطالعه تطبیقی و نظر خبرگان

2-2- پیشنهادها و بررسی نتایج

جهت بررسی و آزمون فرضیه‌های تحقیق ابتدا از طریق آزمون کلموگروف- اسمیرنوف و شاپیر- ویلک به بررسی نرمال بودن نمونه پژوهش پرداخته شد. در صورت رد فرض صفر، توزیع داده‌ها نرمال نبوده و برعکس در صورت قبول فرض صفر، می‌توان عنوان نمود که توزیع داده‌ها نرمال هست. با توجه به نتایج به‌دست‌آمده از داده‌های استخراج شده متغیرهای اصلی نرمال نیستند؛ بنابراین یکی از راه‌حل‌های منطقی، استفاده از آزمون‌های نا پارامتریک است. بر همین اساس برای تحلیل فرضیه‌های تحقیق از آزمون دوجمله‌ای یا نسبت موفقیت استفاده شد. این آزمون، برای تشخیص تأثیر یا عدم تأثیر تعدادی متغیر بر پدیدهای معین و یا برای بررسی درصد یا نسبت معینی در جامعه استفاده می‌شود. طبق نتایج جدول 4، چون مقدار احتمال آمار آزمون کمتر از 0.05 است پس فرضیه‌ها در حالت کلی معنادار است و هرکدام از مقوله‌های اصلی پژوهش یعنی اصلاحات صورت گرفته در چهارچوب قانونی و ساختار حاکمیت شرکتی، قوانین مالی مرتبط با منابع و مصارف، ساختار اساسی سرمایه‌گذاری و نظارت مستقل، شفافیت و پاسخگویی بر عملکرد صندوق توسعه ملی اثر مثبت دارند.

همچنین برای بررسی اهمیت و رتبه‌بندی مقوله‌های اصلی پژوهش، آزمون فریدمن استفاده‌شده است. آزمون فریدمن به‌عنوان یک آزمون نا پارامتریک، برای مقایسه سه یا بیش از سه گروه وابسته که حداقل در سطح رتبه‌ای اندازه‌گیری می‌شوند، مورداستفاده قرار می‌گیرد. آزمون برای 4 مقوله اصلی پژوهش (حکمرانی، منابع نسل آینده، سرمایه گذاری و شفاف سازیِ اطلاع رسانیِ رسانه ) انجام‌گرفته شد که طبق نتایج فرض صفر (یکسان بودن میانگین سؤالات) رد شده است. می‌توان مقوله‌های پژوهش در 4 حوزه را بر اساس این آزمون ازلحاظ اهمیت رتبه‌بندی کرد. نتایج نشان می‌دهد هرکدام از مقوله‌های اصلی به‌صورت جداگانه و به‌طور معناداری بر عملکرد صندوق توسعه ملی اثر مثبت دارند. طبق نظر کارشناسان و مدیران به ترتیب مقوله‌های " شفافیت، اطلاع رسانی رسانه ها و پاسخگویی"، "چارچوب قانونی و ساختار حکمرانی"، "ساختار سرمایه‌گذاری" و "منابع نسل آینده" دارای اهمیت اثرگذار بر عملکرد صندوق توسعه ملی هستند.

 جدول 5-رتبه‌بندی فرضیه‌ها بر اساس آزمون فریدمن

 در انتها باید اشاره کرد که هرکدام از آزمون‌های این بخش و تمامی پیشنهادهای استخراج شده از مطالعه تطبیقی و اصلاح‌شده از سوی خبرگان، مورد تأیید دانشگاهیان نیز بوده است.

 3- بحث و نتیجه‌گیری

پس از بررسی و جمع‌بندی راه‌کارهای ارائه شده در مطالعه تطبیقی و با توجه به مشکلات و نواقص موجود در صندوق توسعه ملی، راه‌کارهای نهایی پس از مصاحبه با خبرگان تعیین شده است (جدول 3). این پیشنهادها از طریق پرسشنامه تهیه‌شده مورد تحلیل قرار گرفت و نتایج آن در ادامه ارائه شده است. ترتیب ارائه حوزه و زیر حوزه در این بخش، مطابق نتایج حاصل از رتبه‌بندی آزمون فریدمن است. همچنین پیشنهادهای زیر بر اساس نتایج آزمون دوجمله‌ای در سطح حوزه و زیر حوزه مورد تأیید کارشناسان و مدیران بوده است.

اصلاح اطلاع رسانی: شفاف سازی و پاسخگویی، تنوع در رسانه ها و پیام رسانها، فرهنگ سازی رسانه ای

اصلاح حکمرانی: چهارچوب قانونی و ساختار حاکمیت شرکتی و رعایت استانداردها و اخلاق حرفه‌ای و تدوین دستورالعمل‌های لازم، خصوصی سازی

اصلاح سرمایه‌گذاری: تشکیل سیستم مدیریت ریسک، ارزیابی عملکرد صندوق با استفاده از روش‌ها مختلف همچون تعیین بازدهی معین، سرمایه‌گذاری‌های مسئولانه

اصلاح قوانین منابع برای نسل آینده: منابع صندوق در بخش‌های بین نسلی و توسعه‌ای نباید به‌عنوان بودجه ثانویه مورداستفاده قرار بگیرد، علاوه بر درآمدهای نفت و گاز صادراتی کشور، به سهم صندوق در درآمد شرکت‌های فعال در حوزه گاز و نفت همچون حمل‌ونقل، حفاری، تولیدی، تجاری و همچنین سایر انفال مانند معادن توجه شود

مراجع

1)  Bremer, V. D., Ploeg, V. D., & Wills, S. (2016). The Elephant in the Ground: Oil and Sovereign Wealth. European Economic Review, 113-131.

2)      نادعلی، محمد (1392). مسیر حرکت آتی صندوق توسعه ملی. صندوق توسعه ملی ایران، همایش ملی ثروت ملی، توسعه پایدار، تهران.

3)  Devlin, W., & Brummitt, B. (2007). A Few Sovereigns Core: The Rise of Sovereign Wealth Funds. Economic Roundup, 119-136.

4)  Griffith, J., & Ocampo, J. (2008). Sovereign Wealth Funds: A developing Country Perspective. Andean Developement Corporation. London.

5)  Curzio, A. Q., & Miceli, V. (2010). Sovereign Wealth Fund. London: Harriman House LTD.

6)  Chen, C. (2009). The theorectical Logic of Sovereign Wealth Fund. China Investment Corporation Paper.

7)  Fatemi, A., Fooladi, I., & Kayhani, N. (2011). Sovereign Wealth Funds: An Exploratory Study of Their Behavior. The Journal of Enterpreunirial Finance, 64-90.

8)  Gajjala, S. (2011). Corporate Governance and Sovereign Wealth Funds: A Contradiction of Terms? Indian Journal of Corporate Governance, 35-46.

9)  Daniel Catalán-Matamoros (2011). The Role of Mass Media Communication in Public Health, Health Management - Different Approaches and Solutions, Dr. Krzysztof Smigorski (Ed.), ISBN: 978-953-307- 296-8, InTech, Available from: http://www.intechopen.com/books/healthmanagement-differentapproaches-and-solutions

10)  Bahgat, G. (2010). Sovereign Wealth Fund: An Assessment. Global Policy, 162-171.

11)  Bernstein, S. Lerner, J. & Schoar, A. (2013). The Investment Strategies of Sovereign Wealth Funds. Journal of Economic Perspectives, 219-238.

12) Edvardo, (1999) Effect of mass media campaign to reduce socioeconomic differences in women's awareness and behaviour concerning use of folic acid: cross sectional study." Bmj 319.7205 (1999): 291- 296

انتهای پیام/